Hubert von Tiele-Winckler – nowy właściciel zamku w Mosznej

Hubert von Tiele był prawnukiem wcześniej wspomnianego Christiana Gottloba, urodzonym 8 VI 1823 r. w Kominkach koło Reszla [Kuzio-Podrucki 2009, s. 22]. W wieku 13 lat został kadetem w szkole wojskowej w Chełmnie. Zanim poślubił Valeskę, był ubogim szlachcicem i oficerem, który służył w jednym z pruskich pułków na Górnym Śląsku [Słowik 2003]. Do spotkania Huberta von Tiele z Valeską von Winckler doszło latem 1854 r. podczas pobytu na wyspie Rugii [BSB 2004, s. 268]. Hubert wziął na prośbę swojej siostry – przyjaciółki Valeski von Winckler – kilkunastomiesięczny urlop od służby wojskowej, aby towarzyszyć obu pannom w podróży do Włoch i innych krajów środziemnomorskich; po powrocie z tych wojaży był już narzeczonym Valeski [Cichoń-Bitka 1987, s. 29]. Zgodnie z ówczesnymi przepisami na ślub Huberta musiał wyrazić zgodę jego przełożony. Rozmowa komendanta regimentu z Hubertem von Tiele została uwieczniona w znanej śląskiej anegdocie. Otóż kiedy przełożony, świadomy ubogiego pochodzenia porucznika von Tiele, zapytał, czy jego narzeczona dysponuje odpowiednio wysokim posagiem, Hubert miał odpowiedzieć, jakoby Valeska dziedziczyła majątek w wysokości 6 milionów talarów [„Hat denn Ihre Fräulein Braut die notwendige Heiratskaution?” „Oh ja”, antwortete Leutnant von Tiele, „sie hat sechs Millionen Taler!”, cyt. wg: Klaußmann, s. 230-232]. Komendant regimentu był przekonany, że porucznik von Tiele oszalał, jednak badanie przez psychiatrę wojskowego wykluczyło taką możliwość i tym samym informacja o zasobach majątkowych Valeski von Winckler okazał się prawdziwa. 6 XI 1854 r. odbyły się zaręczyny Huberta i Valeski, 7 XI – uroczystości weselne [Kuzio-Podrucki 2009, s. 24]. Dzięki poślubieniu majętnej arystokratki ubogi oficer zyskał prawo do używania nazwiska i herbu Winckler. 6 grudnia 1854 r. nowożeńcy uzyskali od wielkiego księcia Brandenburgii – Franciszka Fryderyka – zgodę na połączenie swych nazwisk i odtąd oni oraz ich potomkowie nosili nazwisko i pieczętowali się herbem Tiele-Winckler [Kuzio-Podrucki 2009, s. 24]. Trzy lata po ślubie Hubert kupił posiadłość Kujawy pod Prudnikiem [Cichoń-Bitka 1987, s. 30]. Przy jego udziale Katowice otrzymały 11 II 1865 r. prawa miejskie, które przyznał dawnej osadzie sam król pruski [Słowik 2003; Kuzio-Podrucki 2009, s. 12].

Podstawą bogactwa Tiele-Wincklerów był jednak przemysł. W latach 1855-1861 Tiele-Wincklerowie otrzymali sześć pól eksploatacji górniczej w rejonie Miechowic, na którym to terenie później powstała kopalnia „Miechowice” [Kuzio-Podrucki 2009, s. 30]. Kopalnie Tiele-Wincklerów na terenie ordynacji mysłowickiej zatrudniały od 30 do około 176 pracowników, a w najlepszych latach ich wydajność produkcyjna wynosiła ok. 6 tys. ton na rok; łącznie w granicach ordynacji mysłowickiej Tiele-Wincklerów znalazło się 18 pól eksploatacyjnych i kopalń w samych Mysłowicach, 7 w Słupnej, 8 w Brzęczkowicach, 13 w Brzezince, 15 w Janowie, 11 w Dziećkowicach i 1 w Kosztowach [Jaros 1972, s. 28, 32, 34, 47, 48, 53, 55, 57, 60, 64, 65, 69; Sulik 2000, s. 78, 80; Kuzio-Podrucki 2009, s. 30]. W latach 1847-1871, na terenach górniczych ordynacji mysłowickiej wydobywano od 1200 do 7800 ton rud żelaza w skali rocznej, a największy udział w tym miały kopalnie, które przejął Hubert von Tiele-Winckler. Nawet kiedy w 1868 r. część kopalń w odrynacji mysłowickiej, ze względu na ich nierentowność zlikwidowano, kopalnie Teiel-Wincklerów nadal działały [Sulik 2000, s. 80]. W 1861 r. Hubert von Tiele-Winckler nabył za 120 tys. talarów kopalnię „Nowa Przemsza”, wraz z sąsiednimi polami eksploatacyjnymi w rejonie Brzezinki, w 1863 r. uruchomił kopalnię „Orzesze”, którą 9 lat później przekazał spółce akcyjnej Oberschlesische A.G. für Kohlenbergbau [Jaros 1988, s. 120; Piwowarczyk 1996, s. 37, 41; Korzeniwska 1997, s. 96]. W 1889 r. Hubert założył Katowicką Spółkę Akcyjną dla Górnictwa i Hutnictwa, która przejęła wszystkie zakłady przemysłowe należące do Tiele-Wincklerów: kopalnie węgla wraz z zakładami pomocniczymi, koksownię przy kopalni „Florentyna”, kopalnię rud żelaza koło Tarnowskich Gór, huty żelaza „Hubertus” (obecnie „Zygmunt”) w Łagiewnikach i „Marta” w Katowicach [Piwowarczyk 1996, s. 39, 49; Korzeniowska 1997, s. 96; Słowik 2003]. W latach 1855-1859 doszło do rozbudowy rodowego pałacu von Tiele-Wincklerów w Miechowicach, po tym jak w 1844 r. zniszczyła go trąba powietrzna [Korzeniowska 1997, s. 146; Kuzio-Podrucki 2009, s. 25]. Między innymi dobudowano dwa skrzydła, a całemu budynkowi nadano charakter stylistyczny przywodzący na myśl późnogotycki styl Tudorów, choć niektórzy autorzy straszej daty określali stylistykę pałącu jako „normandzką” [por. Chrobok 1924, s. 106]. W zachodnim skrzydle umieszczono salę obrazów (Bildersaal) i salę kwiatową (Blumensaal), przy wschodnim skrzydle znajdowała się najwyższa spośród wież, tak zwana Baszta Jaskółcza [Chrobok 1924, s. 106-107; Bonczol 1988, s. 205; Kozina 2001, s. 43-44]. Okrągła Wieża Wodna (Wasserturm) faktycznie mieściła zbiornik wody pitnej i przemysłowej, którą dostarczała kopalnia rud „Maria” [Bonczol 1988, s. 205; Kozina 2001, s. 44]. Trzecia wieża nosiła nazwę Prochowej. Projektantem neogotyckiej rozbudowy pałacu w Miechowicach był Richard Lucae [BSB 2004, s. 267; Kozina 2001, s. 45]. Być może architekt ten działał w porozumieniu z Augustem Stülerem, o którym wiadomo, że współpracował z Lucae przy budowie kościoła pw. św. Krzyża w Miechowicach [Kozina 2001, s. 46].

Tiele-Wincklerowie nabyli także kilka majątków ziemskich: Rokitnicę (1858), Łagiewniki (1856), Kujawy koło Prudnika (1863), oraz Zawadę koło Palowic [Kuzio-Podrucki 2009, s. 25]. Hubert kupił też kilka posiadłości w Meklemburgii, m.in.: Blücher, Poppentin, Wredenhagen, Gören, Wendhof, Plau, Kirch-Grubenhagen, Vollrathsruhe, Steinhagen, Rothenmoor, Dahmen, Sagel, Stavenhagen, Bülow, Schorssow i Karlshof [Kuzio-Podrucki 2009, s. 26]. Małżonkowie Hubert i Valeska von Tiele-Winckler sporo podróżowali: zwiedzali Szwecję, Norwegię, Anglię (1862), kraje naddunajskie, Górne Włochy (1865), Francję, Hiszpanię (1867), Holandię oraz anektowane przez Prusy ziemie Hanoweru i Holsztynu (1868) [Kuzio-Podrucki 2009, s. 26].

W 1866 r. Hubert von Tiele-Winckler nabył dawny – wówczas barokowy – pałac w Mosznej, od Heinricha von Erdmannsdorf [Cichoń-Bitka 1987, s. 30]. Trzy lata przed śmiercią Hubert przygotował akt ustanawiający Fundację Rodową Tiele-Wincklerów dla dobra jego potomków, której celem było: przyznawanie stosownego uposażenia i wsparcia dla jego niezamężnych i ubogich potomkiń; wydzielenie środków na naukowe wykształcenie niebogatych potomków oraz dla uzyskania przez nich zawodu; reszta dochodu fundacji miałą być rozdzielona pomiędzy jego uznanych sądownie w testamencie potomków – bez względu na płeć – do wysokości 5 mln marek [Kuzio-Podrucki 2009, s. 33]. Hubert zmarł 12 IX 1893 r. w Partenkirchen i został pochowany w krypcie miechowickiego kościoła św. Krzyża [Cichoń-Bitka 1987, s. 31; Kuzio-Podrucki 2009, s. 35]. W 1907 r. szczątki jego i Valeski przewieziono na cmentarz w Mosznej a jego potomkowie upamiętnili go wznosząc pomnik w parku pałacowym [Cichoń-Bitka 1987, s. 31]. Spadkobiercą najważniejszej części fortuny Huberta został najstarszy jego (i Valeski) syn – Franz Hubert Peter (ur. 1857 r.), który przejął barokowy pałac w Mosznej, a w niedalekim Prudniku sprawował w latach 1886-1892 urząd starosty [Kuzio-Podrucki 2009, s. 37]. 25 VI 1895 r. cesarz Niemiec Wilhelm II nadał Franzowi Hubertowi von Tiele-Winckler tytuł hrabiowski [Cichoń-Bitka 1987, s. 33; Bonczol 1988, s. 218; Korzeniowska 1997, s. 131; Cichoń-Bitka 1998, s. 33]. W nocy 2/3 lipca 1896 r. w dawnym barokowym pałacu w Mosznej wybuchł pożar, który spowodował znaczne zniszczenia, jednak Franz Hubert Peter von Tiele-Winckler szybko przystąpił do jego odbudowy [Cichoń-Bitka 1987, s. 33]. Prace restauratorskie trwały do 1901 r.: dobudowano nowe skrzydło z dwiema wysokimi wieżami, palmiarnię; pałacowe wnętrza ozdobiono drewnianą okładziną i boazerią; zaprojektowano neogotycki wystrój biblioteki, której wyposażenie wykonano w stylistyce neorenesansowej i neogotyckiej; pokój pana wewnątrz wyposażono elementami z marmuru i stiuku [Kozina 2001, s. 121-127; Kuzio-Podrucki 2009, s. 38]. Dzisiejsza postać pałacu moszeńskiego jest zlepkiem rozmaitych historyzujących stylów. Zastosowane rozwiązania architektoniczne oraz motywy zdobnicze pozwalają na stylistyczne zakwalifikowanie budynku do niemieckiego neorenesansu, jednak w dobudowanym skrzydle wschodnim łączą się one z formami inspirowanymi gotykiem, a nawet romańszczyzną [Kozina 2001, s. 119].

W kształcie nadanym rezydencji w Mosznej po 1896 r. przetrwała ona do czasów nam współczesnych: ma 365 pomieszczeń (zgodnie z liczbą dni w roku), 99 wież i wieżyczek, otacza ją park o powierzchni blisko 100 hektarów, od 1901 r. rodzina Tiele-Wincklerów przeniosła się tu na stałe. W 1906 r. hrabia Franz Hubert sprzedał oddaną w 1904 r. do użytku kopalnię „Miechowice” spółce akcyjnej „Preussengrube AG”, a w 1923 r. jego syn, Klaus sprzedał tej samej spółce Miechowice i Rokitnicę [Bonczol 1988, s. 219]. Hrabia Franz Hubert von Tiele-Winckler zmarł 14 XII 1922 r. w Lucernie, pochowany został na cmentarzu przyzamkowym w Mosznej [Bonczol 1988, s. 219].

Bibliografia:

Bonczol 1988= Józef Bonczol, Zabytki, „Magazyn Bytomski. Zabytki Bytomia”, VII (1988), s. 191-219.

BSB 2004= Bytomski Słownik Biograficzny, pod red. Jana Drabiny, Bytom 2004.

Cichoń-Bitka 1987= Maria Cichoń-Bitka, Zamek w Mosznej, Opole 1987.

Chrobok 1924= Ludwig Chrobok, Zur Geschichte des Miechowitzer Schlosses, "Volk und Heimat", I (1924), s. 106-107.

Jaros 1972= Jerzy Jaros, Słownik historyczny kopalń węgla na ziemiach polskich, Katowice 1972;

Jaros 1988= Jerzy Jaros, Tajemnice górnośląskich koncernów, Katowice 1988;

Karwat 2011= Krzysztof Karwat, Wciąż mało znana saga Tiele-Wincklerów, "Dziennik Zachodni", 6 (2011), nr 6;

Klaußmann= Anton Oskar Klaußmann, Oberschlesien vor 55 Jahren und wie es wiederstand. Nach persönlichen Erinnerungen geschildert, Leipzig b.m.w.

Korzeniowska 1997= Wiesława Korzeniowska, Ziemiaństwo na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku, Opole 1997; 

Kozina 2001= Irma Kozina, Pałace i zamki na pruskim Górnym Śląsku w latach 1850-1914, Katowice 2001.

Kuzio-Podrucki 2009= Arkadiusz Kuzio-Podrucki, Tiele-Wincklerowie - arystorkacja węgla i stali, Tarnowskie Góry 2009;

Piwowarczyk 1996= Antoni Piwowarczyk, Mysłowice. Roczniki 1295-1995, Mysłowice 1996; 

Słowik 2003= Eugenia Słowik, Dzieje rodziny Tiele-Wincklerów, "Ewangelik. Kwartalnik Diecezjalny", 1 (2003), s. 47-63. 

Sulik 2000= Alfred Sulik, Historia Mysłowic do 1922 roku, Mysłowice 2000.